Η Καστοριά αποτελεί μοναδικό παράδειγμα για το πώς ένας πρωτοπόρος, ένας πρωταθλητής, μπορεί να καταντήσει φτωχός συγγενής. Για το πώς ένας νομός, που επί δεκαετίες είχε το ψηλότερο βιοτικό επίπεδο στην Ελλάδα, κάτοχος μιας μοναδικής τέχνης και τεχνογνωσίας ενός προϊόντος παγκόσμιας πρωτοτυπίας και ζήτησης, μπορεί να περιέλθει σε κατάσταση παρακμής και φτώχειας. Και όμως, δυόμισι δεκαετίες μετά την έναρξη της κρίσης του κλάδου της γούνας, δεν έχει γίνει καμία προσπάθεια ενδοσκόπησης για τα αίτια της κρίσης και δεν εκπονήθηκε κανένα στρατηγικό σχέδιο που να στοχεύει στο σταμάτημα του θλιβερού κατήφορου και στην ανάκαμψη και ανάπτυξη του τόπου.
Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να αποτυπώσω περιληπτικά τα αίτια και τους υπαίτιους της επικρατούσας ζοφερής κατάστασης και θα καταθέσω μερικές γενικές ιδέες που μπορούν να χρωματίσουν το γκρίζο σκηνικό και να ξαναφέρουν τη χαμένη αισιοδοξία στον τόπο. Φιλοδοξία μου είναι το άρθρο αυτό να αποτελέσει έναυσμα για μια σοβαρή συζήτηση που θα στοχεύει στην αναγέννηση του τόπου.
Τα αίτια της παρακμής:
α) Η στήριξη της ανάπτυξης και της ευημερίας του νομού στην παραγωγή ενός μόνο προϊόντος (μονοπαραγωγή).
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, οι διεθνείς αγορές προειδοποιούσαν για την επερχόμενη κρίση και την εμπορική απαξίωση της γούνας ως ένδυμα πολυτελείας, αλλά εμείς μεθυσμένοι από το κρασί της ευημερίας δεκαετιών, με διονυσιακή διάθεση, πορευόμασταν χωρίς να αναζητήσουμε εναλλακτικές διεξόδους. Σε πείσμα της κρίσης, οι κυριότερες επενδύσεις των τριών τελευταίων δεκαετιών έγιναν προς την κατεύθυνση της καθετοποίησης του μονοπαραγωγικού προϊόντος (μονάδες εκτροφής γουνοφόρων ζώων), η ζήτηση του οποίου βρισκόταν σε εμφανή πτωτική πορεία. Κάναμε δηλαδή αυτό που έπρεπε να είχαμε κάνει πενήντα χρόνια πριν, όταν ο κλάδος σημείωνε τεράστια ανάπτυξη. Με άλλα λόγια ρίχνουμε νερό σε ένα τρύπιο βαρέλι! Κάποιες επενδύσεις, χωρίς σχέδιο και στρατηγική, έγιναν και στον ξενοδοχειακό τομέα, με στόχο την προώθηση του τουριστικού προϊόντος της περιοχής.
β) Η μη αξιοποίηση της μονοπωλιακής τεχνογνωσίας της γούνας με την προώθηση του εμπορικού σήματος της Καστοριάς στη διεθνή οικονομική σκηνή (Brand name Made in Kastoria).
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης το Brand name-Made in διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στα πεδία της αναγνωρισιμότητας, της διαφοροποίησης και της απόκτησης του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Ένα ισχυρό Brand name-Made in παραπέμπει σε αξιόπιστο, ποιοτικό προϊόν με υψηλή εμπορική και συναισθηματική αξία και απαιτεί λιγότερες προσπάθειες προώθησής του. Αυτό το στρατηγικό και ιδιαίτερα αποτελεσματικό εργαλείο του σύγχρονου μάρκετινγκ, που έχει κομβικό ρόλο στην επιχειρηματική επιτυχία, δεν σκέφθηκαν καν να το αξιοποιήσουν οι επιχειρηματίες και οι φορείς του κλάδου της γούνας τις καλές ημέρες του κλάδου. Η δημιουργία ισχυρού brand name όμως απαιτεί ειδικές γνώσεις μάρκετινγκ και επιχειρηματικές συνεργασίες, καθώς και πολύπτυχη επικοινωνιακή πολιτική, στοιχεία στα οποία δεν έδωσε ποτέ σημασία ο παραγωγικός ιστός της πόλης. Εάν είχαμε δημιουργήσει ένα ισχυρό brand name για το παραγόμενο προϊόν μας, είναι βέβαιο πως οι υφεσιακές συνέπειες του κλάδου θα ήταν μικρότερες. Το περίεργο είναι ότι στα διδακτικά προγράμματα των Τμημάτων του πρώην ΤΕΙ και νυν Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, που εδρεύουν στην πόλη, διδάσκονται εδώ και δύο δεκαετίες μαθήματα σχετικά με τη δημιουργία ελκυστικής εταιρικής εικόνας και ανάδειξης του εμπορικού σήματος! Μήπως κάποιοι τοπικοί άρχοντες και επαγγελματικοί σύλλογοι όφειλαν να επιδιώξουν τη συνεργασία με το Πανεπιστήμιο;
γ) Η μη αξιοποίηση της μοναδικής υψηλής τεχνογνωσίας σε παραπλήσιους κλάδους που σημειώνουν σημαντική ανάπτυξη.
Γιατί δεν μπορεί η Καστοριά να εξελιχθεί σε παραγωγικό και εμπορικό κέντρο κατασκευής και εμπορίας δερμάτινων ειδών και τεχνητού δέρματος (δερματίνης) στην Ελλάδα; Πρόκειται για προϊόντα υψηλής ζήτησης που ανταποκρίνονται στις αγοραστικές τάσεις και τα πρότυπα της εποχής. Διαθέτει τους τεχνίτες και με μικρές προσαρμογές στον μηχανολογικό εξοπλισμό και στις παραγωγικές διαδικασίες θα μπορούσε να το κάνει. Γιατί δεν μπορούν να δημιουργηθούν στο νομό ένα –δύο εργοστάσια παραγωγής ποιοτικών παπουτσιών και τσαντών, στα οποία θα έβρισκαν δουλειά 500 άνθρωποι; Και εάν τα ντόπια κεφάλαια δεν αρκούν για τέτοιου μεγέθους επενδύσεις, γιατί δεν αναζητούνται ξένα κεφάλαια μέσω της δημιουργίας εταιρειών επιχειρηματικών συμμετοχών ή μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων;
δ) Η απουσία συνεργασίας των τοπικών δυναμικών επιχειρηματιών σε κοινά επενδυτικά σχέδια μεγάλου μεγέθους που θα ξεπερνούσαν τα όρια του νομού.
Τιμώντας την κύρια παθογένεια της ελληνικής ταυτότητας, τον ιδιοτελή ατομικισμό, οι έχοντες οικονομική επιφάνεια επεδίωκαν διαχρονικά την αύξηση του οικογενειακού τους πλούτου, αδιαφορώντας για το συλλογικό καλό της τοπικής κοινωνίας. Η δυστυχία όμως ενός κοινωνικού συνόλου δεν αφορά μόνο τους μη προνομιούχους. Αργά η γρήγορα πλήττει και τα εύπορα μέλη του. Η προσωπική και οικογενειακή ευημερία είναι άμεσα συνυφασμένη με τη συλλογική προκοπή ενός τόπου. «Όταν η πόλη ευημερεί ευημερούν και οι πολίτες της» είπε ο Περικλής στον Επιτάφιο, πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια! Αυτό φαίνεται να το γνωρίζουν τα πιο ανεπτυγμένα κράτη του κόσμου (Γερμανία, Σκανδιναβία, Ιαπωνία, Καναδάς, Αυστραλία, κ.α.), που προκόβουν επειδή έχουν αναγάγει τη συλλογική ευημερία και το συλλογικό καλό σε κύρια προτεραιότητα των βασικών πολιτικών τους, εμείς, οι άμεσοι κληρονόμοι της αρχαίας πνευματικής σοφίας, όχι!. Η κατάσταση στο νομό θα ήταν πολύ διαφορετική αν οι πενήντα-εκατό ευπορότεροι συμπολίτες μας μπορούσαν, τον καιρό που δέναμε τα σκυλιά με τα λουκάνικα, να συνεργασθούν, επενδύοντας σε πρωτοποριακά συλλογικά επιχειρηματικά σχέδια που η εμβέλειά τους θα ξεπερνούσε τα στενά όρια του νομού. Ίδια κεφάλαια υπήρχαν και οι διασυνδέσεις για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων ήταν πολλές, ενεργείς και στενές.
ε) Η μη αναζήτηση εναλλακτικών αναπτυξιακών τομέων
Η αφοσίωσή μας στη μονοπαραγωγή της γούνας δεν μας επέτρεψε να αναζητήσουμε εναλλακτικούς τομείς ανάπτυξης. Δεν αξιοποιήσαμε τη λίμνη, τους ορεινούς όγκους και την ιστορία τους, το βυζαντινό απόθεμα και αποτύπωμα, τη μοναδική αρχιτεκτονική, το φυσικό περιβάλλον και τη γεωγραφική μας θέση. Αφήσαμε την πολιτιστική δράση του τόπου να ψυχορραγεί. Ίσως είμαστε η μοναδική πόλη στην Ελλάδα που δεν διαθέτει Πνευματικό Κέντρο και σίγουρα η μόνη που, για χρόνια, δεν διέθετε κινηματογράφο. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις είναι ελάχιστες, το ίδιο και οι αθλητικές δραστηριότητες. Δεν είμαστε ικανοί να συντηρήσουμε ένα καραβάκι με το οποίο να μπορούν οι επισκέπτες να κάνουν μια βόλτα στη λίμνη. Ο τόπος διαθέτει όλα τα στοιχεία για τη δημιουργία μιας ισχυρής, διακριτής ταυτότητας, η οποία απαιτεί μια σύνθετη φιλοσοφία που συντίθεται από την ιστορική κληρονομιά, τις πολιτισμικές παραδόσεις (ήθη και έθιμα), το φυσικό περιβάλλον, τα παραγόμενα προϊόντα, τις προσφερόμενες υπηρεσίες, την ποιότητα ζωής και τις συμπεριφορές ατόμων και φορέων. Η επιτυχία της ανάδειξης της ταυτότητας και του brand name ενός τόπου απαιτεί, κατά τον G. Hankinson, δυναμική οραματική ηγεσία, οργανωτική κουλτούρα, συντονισμό διαδικασιών, μόνιμη επικοινωνιακή στρατηγική και δυναμικές συμμαχίες/συνεργασίες. Ο θεματικός τουρισμός και ο πολιτισμός είναι τα βαριά χαρτιά της οικονομικής ανάπτυξης στην εποχή μας. Όποιοι κινηθούν πρώτοι προς την κατεύθυνση αυτή θα αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι όμως ο τουρισμός και ο πολιτισμός να προσφέρουν μοναδικά δρώμενα και εμπειρίες που χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία και δημιουργικότητα και προσδίδουν στο χρόνο ξεχωριστή αξία. Ο κόσμος αναζητά στις μέρες μας φωτεινές εικόνες και μοναδικές βιωματικές εμπειρίες που θα μείνουν χαραγμένες στο μυαλό του.
στ) Η έλλειψη πολιτικού και αυτοδιοικητικού προσωπικού με ηγετικά χαρακτηριστικά.
Οι τοπικοί άρχοντες κάθε κοινωνίας πρέπει να έχουν γνώσεις, πείρα, ικανότητες και ευδιάκριτο όραμα για τον τόπο. Πρέπει να είναι ισχυρές, αυτόνομες και ηγετικές προσωπικότητες που να μπορούν να πείθουν, να συσπειρώνουν, να παρακινούν πλειοψηφικά κοινωνικά σύνολα και να απολαμβάνουν τον σεβασμό τους. Πρέπει να μπορούν να συμπαρασύρουν στην υλοποίηση του οράματός τους πλούσιους και φτωχούς και να περιορίζουν την εξουσία των πρώτων. Τις τελευταίες έξι δεκαετίες ο τόπος μας, δυστυχώς, όχι μόνο δεν έδωσε τη δυνατότητα σε πολλές τέτοιες ηγετικές φυσιογνωμίες να εμπλακούν στα κοινά και να προσφέρουν, αλλά, με τη συμπεριφορά του, απέτρεψε και απόρριψε κάποιους που θέλησαν να το κάνουν. Στην πλειονότητά μας οι πολίτες αποποιηθήκαμε την αρμοδιότητα επιλογής των τοπικών αρχόντων σαν να μην μας αφορά και την μεταβιβάσαμε σε μια μικρή ομάδα νεόπλουτων δημογερόντων, που φυσικά την αποδέχθηκε ασμένως! Οι λίγες αυτές δεκάδες προυχόντων, σαν νέοι κοτζαμπάσηδες, με τον κομβικό ρόλο που έχουν στην επιλογή των τοπικών αρχόντων, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις τύχες του τόπου τις τελευταίες δεκαετίες. Η ευθύνη όλων μας γι’ αυτή τη μεταβίβαση εξουσίας είναι μεγάλη. Και ακόμα μεγαλύτερη γιατί ως συλλογική κοινωνία πολιτών δεν αναλάβαμε και δεν αναλαμβάνουμε καμιάς μορφής πρωτοβουλία για να θεραπεύσουμε την παθογένεια αυτή.
ζ) Η απουσία δημόσιων οικονομικών πολιτικών, σχεδιασμού και στρατηγικής κατεύθυνσης από τον υδροκεφαλικό κράτος των Αθηνών.
Το κράτος (ανεξαρτήτως κυβερνήσεων) δεν διέβλεψε την κρίση του κλάδου της γούνας, δεν προσπάθησε να θεραπεύσει τις δομικές αστοχίες και τις συστημικές προκλήσεις του και δεν αναζήτησε εναλλακτικές παραγωγικές λύσεις για το νομό που ψυχορραγεί. Δεν ίδρωσε το αυτί του ούτε για την υψηλή ανεργία, ιδίως αυτή των νέων που ξεπερνά το 40%, ούτε για τη μετανάστευση στο εξωτερικό μεγάλου μέρους του τοπικού ανθρώπινου παραγωγικού δυναμικού. Ανίκανο, αδρανές και αδέξιο κάθεται στο πίσω κάθισμα του αυτοκινήτου και παρακολουθεί την πορεία του νομού προς την οικονομική έρημο. Βέβαια, στα χρόνια της ευημερίας τρεφόταν από το μάννα των πρωτοπόρων (εξαγωγές, φορολογία), αλλά στην κρίση τους εγκατέλειψε μεσοπέλαγα! Φέρθηκε σαν τρυγητής και όχι σαν στρατηγικός εταίρος και ανάδοχος κινδύνων. Οι όποιες παρεμβάσεις του κράτους στην περιοχή, με ελάχιστες εξαιρέσεις που αφορούν στις υποδομές (αεροδρόμιο, Εγνατία), δεν είχαν συλλογική στόχευση. Ήταν σε μεγάλο βαθμό εξυπηρετήσεις και διευκολύνσεις σε κομματικούς μπροστάρηδες, σε κομματικούς χρηματοδότες και σε επιτήδειους δημοσιοσχεσίτες κάθε πολιτικής απόχρωσης.
Υπάρχει ευοίωνο μέλλον;
Φυσικά και υπάρχει! Αυτό, όμως, μπορεί να προκύψει μόνο από τη συστηματική θεραπεία και τη δομική εξάλειψη των παθογόνων αιτίων, η οποία προϋποθέτει συλλογική συστράτευση του ανθρώπινου δυναμικού, αλλαγή νοοτροπίας, υιοθέτηση διαφορετικών συμπεριφορών, συνεργασίες, συναινέσεις, νέες ιδέες και όραμα, και, απαραίτητα, την εκπόνηση ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδίου που θα εμπεριέχει ένα πλέγμα στόχων, πολιτικών, δράσεων και πρωτοβουλιών.
Ενδεικτικά αναφέρω μερικές δράσεις που μπορούν να αναζωογονήσουν την τοπική οικονομία:
- Στόχευση και προβολή του προϊόντος γούνα σε χώρες με χαμηλή οικολογική συνείδηση. Αναζήτηση επιχειρηματικών συνεργασιών στις χώρες αυτές για επίτευξη οικονομιών κλίμακας και μετριασμού του επενδυτικού κινδύνου. Ανάληψη πρωτοβουλιών για ενίσχυση του brand name Made in Kastoria . Για το σκοπό αυτό να επιδιωχθεί συνεργασία με το Τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου που εδρεύει στην πόλη.
- Έναρξη παραγωγής ποιοτικών συνθετικών γουναρικών και προϊόντων δέρματος και τεχνητού δέρματος.
- Ίδρυση ΙΕΚ που θα παρέχει εκπαίδευση στην κατασκευή δερμάτινων ειδών και ειδών τεχνητού δέρματος.
- Ίδρυση Παρατηρητηρίου Μόδας που θα παρακολουθεί τις διεθνείς τάσεις της μόδας.
- Ανάπτυξη ενός πλέγματος αλληλοσυμπληρούμενων εκδηλώσεων και δράσεων πολιτιστικού χαρακτήρα και τουριστικού ενδιαφέροντος. Διοργάνωση εκδηλώσεων για την ανάδειξη και προβολή των τοπικών προϊόντων.
- Προώθηση του θεματικού τουρισμού (φυσιολατρικός, ορειβατικός, θρησκευτικός, αθλητικός, αγροτοδιατροφικός, κυνηγετικός, κ.α). Ανάδειξη και αξιοποίηση του βυζαντινού αποθέματος και αποτυπώματος της πόλης.
- Προβολή του νομού ως προορισμός για ολιγοήμερες διακοπές (city break). Επιτέλους, αξιοποίηση της λίμνης.
- Σύνδεση του τουριστικού προϊόντος του νομού με γειτονικές περιοχές όπως γίνεται με τις Πρέσπες (π.χ. Ιωάννινα, Μέτσοβο, Παναγία Σουμελά, Λίμνη Οχρίδα) με τη μορφή οργανωμένων δικτύων τουριστικών προορισμών.
- Ενίσχυση της κτηνοτροφίας ζώων ελεύθερης βοσκής στους ορεινούς όγκους του Γράμμου και του Βίτσι.
- Διεκδίκηση μεριδίου από το Πρόγραμμα Απολιγνιτοποίησης της Δυτικής Μακεδονίας.
Εν κατακλείδι, η επανένταξη του νομού στον αναπτυξιακό χάρτη απαιτεί δυναμικό μετασχηματισμό του παραγωγικού και επιχειρηματικού μοντέλου του νομού με τη δημιουργία νέων κλάδων παραγωγής και νέων επιχειρήσεων και την αναζήτηση νέων αγορών. Για να κάνεις πράγματα να συμβούν πρέπει να έχεις όραμα, φαντασία και τόλμη. Με σκουντήματα δεν βγαίνεις από το βάλτο! Και στην Καστοριά δεν λείπουν οι surfers, αλλά το κύμα!
- Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης-Οικονομολόγος. Είναι συγγραφέας οκτώ βιβλίων, δύο από τα οποία διδάσκονται σε πέντε πανεπιστήμια. Το τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Εταιρική ταυτότητα και εικόνα» κυκλοφορεί, σε δεύτερη έκδοση, από τις εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ. (andmilx@gmail.com)
ΥΣΤΕΡΟΦΡΑΦΟ
Με την κρίση της γούνας η Καστοριά εναπόθεσε τις αναπτυξιακές της ελπίδες κυρίως στον τουρισμό. Ωστόσο ούτε αυτόν τον τομέα τον αξιοποιούμε επαρκώς και αποτελεσματικά. Ούτε καν επικοινωνιακά! Όποιος Καστοριανός πάρει στα χέρια του το γνωστό πολυσέλιδο περιοδικό ΔΙΑΚΟΠΕΣ 2021 που διανεμήθηκε με το ΒΗΜΑ της Κυριακής και πωλείται στα περίπτερα θα νοιώσει βαθιά απογοήτευση. Για ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία αφιερώνει δώδεκα σελίδες, από τις οποίες δύο αναφέρονται γενικά στην περιφέρεια, δύο στο Νομό Γρεβενών, δύο στο Νομό Καστοριάς, μία στο Νομό Κοζάνης και πέντε! στο Νομό Φλωρίνης! Από τις δύο σελίδες που αφιερώνει για την Καστοριά, μόνο η μισή σελίδα είναι κείμενο, το υπόλοιπο είναι μια μεγάλη φωτογραφία της Καλλιθέας με λήψη από το Απόζαρι! Η περιγραφή της ιστορίας της πόλης, των αξιοθέατων και των δυνατοτήτων που προσφέρει είναι απογοητευτική και βρίθει λαθών. Συνοψίζει τα πάντα για την πόλη σε δύο παραγράφους και αφιερώνει εννιά σειρές για το Άργος, πέντε σειρές για τη Μεσοποταμία, τρεις για το Νεστόριο και τρεις για την Κλεισούρα. Πέρα όμως από τη φτωχή περιγραφή και οι πληροφορίες είναι ανακριβείς! Αποκαλεί «αλπικό τοπίο» τη διαδρομή προς το Νεστόριο! (όχι μετά το Νεστόριο) και αναφέρει ότι η Μεσοποταμία βρίσκεται σε «δυσπρόσιτη περιοχή!». Κάνει απλή αναφορά σε αρχοντικά και εκκλησίες, χωρίς να δίνει καμιά πληροφορία για τι αρχοντικά και εκκλησίες πρόκειται. Το ίδιο κάνει για τη Σπηλιά του Δράκου και τη Μονή της Μαυρώτισσας, ενώ αφιερώνει δέκα σειρές για τον Λημναίο Οικισμό. Δεν υπάρχει στο κείμενο καμιά αναφορά για τη βυζαντινή ιστορία και το βυζαντινό αποτύπωμα, ούτε μνεία για την ύπαρξη βυζαντινού και λαογραφικού μουσείου. Τέλος, αγνοεί τελείως τη μοναδικής φυσικής ομορφιάς Γυρολιμνιά, την ποιότητα της φιλοξενίας, τη μοναδικότητα των παραγόμενων προϊόντων (Φασόλια, Μήλα) και τις δυνατότητες που έχουν οι επισκέπτες για δραστηριότητες και εκδρομές. Οι υπηρεσίες του Δήμου και της Περιφέρειας δεν έπρεπε να έχουν λόγο για το πώς παρουσιάζεται ο τόπος στον τύπο και στα ταξιδιωτικά περιοδικά; Εάν δεν το έχουν σκεφθεί, είναι καιρός νομίζω να το κάνουν.
Σύντομο Βιογραφικό
Είμαι διδάκτορας Πολιτειολογίας του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης και οικονομολόγος με ειδίκευση στο Μάρκετινγκ.
Έχω διατελέσει Εθνικός Εμπειρογνώμονας στα Ηνωμένα Έθνη, Πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αναπληρωτής Πρόεδρος του ΤΑΥΤΕΚΩ, Ειδικός Επιστήμονας στον Συνήγορο του Πολίτη και Ειδικός Σύμβουλος στο Υπουργείο Υγείας.
Δίδαξα και διδάσκω για πολλά χρόνια στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο Πανεπιστήμιο Πειραιά, στην Ελληνική Εταιρεία Διοίκησης Επιχειρήσεων, στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και σε ιδιωτικά κολλέγια.
Έχω δημοσιεύσει πολλά άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και εφημερίδες. Αρθρογραφώ τελευταία στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, στο ΒΗΜΑΟΝLINE, στον Οικονομικό Ταχυδρόμο, στη ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ και στην ιστοσελίδα www.capital.gr.
Τα βιβλία μου:
α) Εταιρική ταυτότητα και εικόνα. 2η συμπληρωμένη έκδοση. Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ 2020.
β) Αρχαία και σύγχρονη δημοκρατία-Διδάγματα από την αρχαία. Σταμούλης 2017
γ) Πόλις και πολίτης στην αρχαία Ελλάδα. Σταμούλης 2007.
δ) Η ιδιότητα του πολίτη στην αρχαία Ελλάδα (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2000) ε) Εταιρική ταυτότητα και εταιρική εικόνα. Σταμούλης 2006.
στ) Το επικοινωνιακό μάρκετινγκ. Σταμούλης 1995.
ζ) Η Νοσηλεύτρια (Μυθιστόρημα εποχής), Γαβρηιλίδης 2016)
η) Die Beteiligung der Buerger an der oefentlichen Verwaltung Athens zur Zeit des Perikles.(Peter Lang Verlag, Frankfurt 1985).